پروفیسور برهان‌الدين ربانی ولد محمد یوسف در 29 سنبله سال ١٣١٨ هـش در فیض آباد، مرکز ولایت بدخشان چشم به جهان کشوده و در سال ١٣٢۴ هش در مکتب متوسطه فیض آباد شامل گردید و در سال ١٣٣٢ هش از صنف نهم آن مکتب فراغت یافت. سپس به کابل رفت و در سال ١٣٣٣ هش در مدرسه دارالعلوم شرعیه کابل که در پغمان موقعیت داشت، شامل گردید.
آقای ربانی در سال ١٣٣٧ هش از آن مدرسه فارغ التحصیل گردید و در سال ١٣٣٨ هش شامل دانشکده شرعیات دانشگاه کابل گردید و در سال ١٣۴١ هش از آن دانشکده به درجه اول فراغت یافت و به صفت استاد در دانشکده شرعیات دانشگاه کابل پذیرفته شد.
وی در سال ١٣۴۵ هش جهت تحصیلات عالی به جمهوری عربی مصر رفت وشامل دانشگاه الازهر قاهره گردید و در سال ١٣۴٧ هش ماستری خودرا در رشته فلسفه اسلامی به دست آورد و در دوره دکتورا در آن دانشگاه ثبت نام نمود و کار رساله دکتورای خود را تحت عنوان "مولانا عبدالرحمن جامی و جنبه‌های علمی و فلسفی وی" آغاز کرد و سپس رهسپار کابل گردید و در دانشکده شرعیات دانشگاه کابل دوباره به تدریس علوم اسلامی پرداخت.
جمعیت اسلامی افغانستان
استادربانی در سال ۱۳۳۶ در دانشگاه شرعیات کابل همراه دیگر استادان آن دانشگاه نظیر استاد غلام محمد نیازی، سید محمد موسی توانا، وفی الله سمیعی(آخرین وزیر عدلیهٔ حکومت ظاهرشاه)، استاد محمد فاضل، عبدالعزیز فروغ، سید احمد ترجمان و هدایت، نهضت جوانان مسلمان را تأسیس نمود که با استعفای غلام محمد نیازی از رهبری آن در سال ۱۳۵۱ رهبری آن نهضت را با نام جمعیت اسلامی افغانستان به دوش می‌گیرد.
با کودتای محمد داوود خان در سال ۱۳۵۲ اعضا و هواداران نهضت اسلامی افغانستان یا آن گونه که مشهور شده بودند(اخوانی‌ها) تحت فشار رژیم وقت که زیر تاثیر شاخهٔ پرچم حزب دموکراتیک خلق افغانستان بود، قرار گرفتند. افسران و نظامیانی که محمد داوود خان را در کودتا یاری رسانیده بودند به احزاب کمونیستی افغانستان تعلق داشتند که در آن سال ها و در دههٔ دموکراسی مبارزان رقیب هم محسوب می‌شدند که در مکاتب و دانشگاه‌ها و مراکز علمی و ادوار دولتی درگیری‌هایی با هم داشتند. با قدرت گرفتن آنها، مخصوصاً وزیر داخلهٔ وقت که عضو حزب خلق بود، دستگیری وسیع و گستردهٔ اعضای اسلامگرای رقیب آن ها در شهرهای مختلف افغانستان شروع شد.
در سال ۱۳۵۳ شهید ربانی و عده‌ای دیگر از فعالان اسلامگرا که تحت تعقیب حکومت داوود خان بودند از افغانستان خارج شده و به پاکستان فرار نمودند و در آنجا احزاب اسلامگرا و حکومت ذولفقار علی بوتو که روابط سردی با دولت افغانستان به خاطر مسئلهٔ پشتونستان داشت از آنها پذیرایی نموده و دست به تسلیح مهاجرین نهضت اسلامی زد تا آنها را برای بر اندازی حکومت داوود خان آماده بسازد. اما عده‌ای از رهبران نهضت اسلامی از جمله شهید ربانی مخالف جنگ مسلحانه علیه حکومت داوود بوده‌اند، و به خاطر نزدیکی بعضی از حلقه‌های نهضت اسلامی به دولت وقت پاکستان عناصر میانه رو تر مهاجرین که زیر فشار قرار می‌گیرند پاکستان را ترک می‌کنند و آقای ربانی در آن میان به عربستان سعودی می‌رود.
خط و مشی حزبی
حزب او یکی از قویترین احزاب سیاسی در پهلوی دیگر احزاب مخالف دولت افغانستان بود.
این حزب مشی معتدل داشته و به باور کارشناسان مسائل سیاسی افغانستان از آغاز تأسیس تحت تأثیر جنبش اخوان المسلمین مصر بوده‌است.
شهید ربانی تا پایان حکومت‌های تحت حمایه شوروی سابق همواره با آن حکومت‌ها درگیر و خواهان خروج نیروهای شوروی سابق از افغانستان و سپردن حکومت به مجاهدین افغان بود.
ریاست جمهوری
شهید ربانی پس از پیروزی مجاهدین و شکست دولت نجیب الله در ۲۸ ژوئن سال ۱۹۹۲ به عنوان دومین رئیس جمهور موقت پس از صبغت الله مجددی انتخاب شد و تعیین رئیس جمهور افغانستان به شورای اهل حل و عقد واگذار گردید که خود شهید ربانی آنرا تشکیل داده و عمدتاً متشکل از جمعیتی‌ها بود.
شورای حل و عقد نیز در ۳۰ دسامبر سال ۱۹۹۲ برهان الدین ربانی را به عنوان نخستین رئیس جمهور رسمی حکومت مجاهدین در افغانستان انتخاب نمود.
عقب‌نشینی از کابل
حکومت مجاهدین در ۲۶ سپتامبر ۱۹۹۶ کابل را که زیر حملات شدید قرار داشت به طالبان واگذار نمود. اما شهید ربانی که مقر حکومت را به مزار شریف انتقال داده بود هنوز به عنوان رئیس جمهور رسمی افغانستان شناخته می‌شد، هرچند به مرور زمان قلمروش را از داده می‌رفت و فقط بر ده درصد کشور حکومت داشت.
پایان ریاست جمهوری
با حمله آمریکا به افغانستان و شکست طالبان، حامد کرزی در اجلاس بن رئیس جمهور دولت موقت افغانستان شد. شهید برهان الدین ربانی در ۲۲ دسامبر سال ۲۰۰۱ طی مراسم رسمی حکومت را به اداره موقت افغانستان تحویل داد.
حمایت از کرزی
شهید ربانی در انتخابات ریاست جموری افغانستان از حامد کرزی یکی از نامزدان برای کسب مقام ریاست جمهوری افغانستان حمایت کرد. حامد کرزی در این انتخابات پیروز شد.
شهید ربانی در پارلمان
او در انتخابات پارلمانی افغانستان در سال 1384 خود را کاندید نمود و به‌عنوان اولین نماینده مردم ولایت بدخشان با بیشترین آراء عضویت پارلمان افغانستان را به دست آورد.
جبهه ملی
شهید ربانی در سال ۲۰۰۷ میلادی با جمعی از سران جهادی و احزاب کمونیستی سابق جبهه‌ای را تشکیل داد که به باور کارشناسان این جبهه بزرگترین جبهه سیاسی مهم در افغانستان است.
احمد ضیاء مسعود، همسر دختر برهان‌الدین ربانی معاون اول رئیس جمهور افغانستان و برادر احمدشاه مسعود، فرمانده نامدار آن کشور است.
شهادت
شهید برهان الدین ربانی در بیست و نهم سنبله ۱۳۹۰ در اثر یک انفجار انتحاری در برابر منزل خود در کابل به شهادت رسید. وی در سالروز تولد خود (۲۰ سپتامبر) و در آستانه ۷۱ سالگی به شهادت رسید.
فعالیت های فرهنگی
استاد شهید برهان‌الدین ربانی دردورانی که به حیث متعلم مکتب در فیض آباد به سر می‌برد از جمله همکاران فعال قلمی جریده جدید التأسیس "بدخشان" شمرده می‌شد و وقتی به کابل آمد این سلسله را ادامه داد و نوشته‌ها و ترجمه‌های او در مطبوعات کابل به ویژه در مجلات "الفلاح" "پیام حق" "ژوندون" "لمر" "عرفان" وبرخی دیگراز نشرات افغانستان به چاپ می‌رسید.
از کارهای مهم و برجسته استاد در عرصه فرهنگ کشور، مدیریت مجله نهایت وزین "شرعیات" ارگان نشراتی دانشکده شرعیات دانشگاه کابل بود که با قطع بزرگ و معیاری در سال ١٣۴٩ هش به نشر آغاز کرد و استاد مدیریت مسؤل آن را بر عهده داشت.
قابل یادآوری است که مجله "شرعیات" با نشر مقالات و پژوهش های علمی و اندیشه‌های ناب دینی به زبان‌های دری و پشتو و عربی به چاپ می‌رسید و تا زمانی که استاد مدیرت مسؤل آن را به عهده داشت، از جمله مجله‌های وزین و با اعتباری در میان خانواده مطبوعات کشور به شمار می‌رفت و استاد ربانی تا زمانی که (سال ١٣۵٠ هش) به یک سفر علمی و تحقیقاتی طولانی عازم ترکیه شد، مسؤلیت مجله شرعیات را به دوش داشتند.
آثار و تألیفات استاد:
از استاد شهید ربانی در دوران عمر پربار فرهنگی و سیاسی‌شان صدها مقاله، طرزالعمل و خطابه به یادگار مانده است که اکثر‌شان به صورت پراگنده در نشرات برون مرزی به چاپ رسیده اند ولی هستند تعداد کثیری که تا هنوز اقبال چاپ نیافته ودر آرشیف‌های فرهنگی و سیاسی معتبر جهان محفوظ می‌باشند. رساله‌ها و کتبی که به چاپ رسیده عبارت انداز:
آثار و تألیفات:
١) محمد نخستین مربی و آموزگار بشریت؛
٢) درسایه‌های قرآن؛
٣) تشریح عقاید معتزلی ها
۴) تئوری سیاسی اسلام (بزبان عربی)
۵) داؤدخان در گذشته ننگین، حاضر جنایت بار و مستقبل هولناک، چاپ سال ١٣۵۵هش
٦) کودتای ٢٦ سرطان و سیمای زعامت داؤدخان ؛ چاپ سال (١٣۵٦هش)؛
٧) چه نوع مبارزه؟؛
٨) استقلالیت انقلاب؛
٩) اسلام و کمونیزم؛
١٠) خلفای راشد؛
١١) از تربیت یافتگان مکتب اسلام (معرفی چند تن از صحابه پیامبر اکرم صلی الله علیه وسلم)؛
١٢) هشتمین بهار خونین کشور؛
١٣) پیام به فرماندهان جهاد؛
١۴) آزمون جهاد (مجموعه چند خطابه)؛
١۵) کرملن در تلاش شاه مخلوع، چاپ سال (١٣۵٨هش)
جناب استاد به مثابه رهبر بزرگترین سازمان جهادی (جمعیت اسلامی افغانستان) در زمان تجاوز ارتش سرخ به کشور، از چهره‌های سیاسی و فعال و مهم دوران جهاد و مقاومت به شمار می‌رود که سفرها و دیدارهایش با زعمای جهان به ویژه سفر مشهور و تاریخی او در عهد گورباچوف به مسکو، از مهمترین رویدادها در بعد سیاسی جهاد به شمار می رود.
تأسیس ده ها نهاد فرهنگی و ده ها نشریه و مجله و چاپ ده ها عنوان کتاب که سازمان او تحت رهبری او به چاپ رسانیده است، ناشی از فرهنگ دوستی و فرهنگ گستری او در برون مرزها به خصوص جهان اسلام و کشورهای همجوار میباشد که بدون شک هیچ دانشمند و فرهنگی ای از آن چشم پوشی کرده نمی تواند.
تأسیس نخستین دانشگاه دخترانه در کشور به نام "امهات المؤمنین" و دانشگاه پسرانه به نام "عبدالله بن مسعود" و دانشگاه حربی "حضرت علی کرم الله وجهه" و تأسیس ده ها لیسه دخترانه و پسرانه در شرایط توانفرسای هجرت، دال بر فرهنگ شایستگی و فرهنگ گستری استاد است که در هجرت و حضر آن را فراموش نکرده استعداد صدها هموطن مان را به نور دانش و فرهنگ روشن ساخته اند.
جناب استاد شهید برهان‌الدین ربانی مصروف نگارش و تألیف بزرگترین اثر دوران جهاد برحق افغانستان زیر نام زندگی سیاسی چهل و چند ساله خود بود.
آقای ربانی در سال ١٣٣٧ هش از آن مدرسه فارغ التحصیل گردید و در سال ١٣٣٨ هش شامل دانشکده شرعیات دانشگاه کابل گردید و در سال ١٣۴١ هش از آن دانشکده به درجه اول فراغت یافت و به صفت استاد در دانشکده شرعیات دانشگاه کابل پذیرفته شد.
وی در سال ١٣۴۵ هش جهت تحصیلات عالی به جمهوری عربی مصر رفت وشامل دانشگاه الازهر قاهره گردید و در سال ١٣۴٧ هش ماستری خودرا در رشته فلسفه اسلامی به دست آورد و در دوره دکتورا در آن دانشگاه ثبت نام نمود و کار رساله دکتورای خود را تحت عنوان "مولانا عبدالرحمن جامی و جنبه‌های علمی و فلسفی وی" آغاز کرد و سپس رهسپار کابل گردید و در دانشکده شرعیات دانشگاه کابل دوباره به تدریس علوم اسلامی پرداخت.
جمعیت اسلامی افغانستان
استادربانی در سال ۱۳۳۶ در دانشگاه شرعیات کابل همراه دیگر استادان آن دانشگاه نظیر استاد غلام محمد نیازی، سید محمد موسی توانا، وفی الله سمیعی(آخرین وزیر عدلیهٔ حکومت ظاهرشاه)، استاد محمد فاضل، عبدالعزیز فروغ، سید احمد ترجمان و هدایت، نهضت جوانان مسلمان را تأسیس نمود که با استعفای غلام محمد نیازی از رهبری آن در سال ۱۳۵۱ رهبری آن نهضت را با نام جمعیت اسلامی افغانستان به دوش می‌گیرد.
با کودتای محمد داوود خان در سال ۱۳۵۲ اعضا و هواداران نهضت اسلامی افغانستان یا آن گونه که مشهور شده بودند(اخوانی‌ها) تحت فشار رژیم وقت که زیر تاثیر شاخهٔ پرچم حزب دموکراتیک خلق افغانستان بود، قرار گرفتند. افسران و نظامیانی که محمد داوود خان را در کودتا یاری رسانیده بودند به احزاب کمونیستی افغانستان تعلق داشتند که در آن سال ها و در دههٔ دموکراسی مبارزان رقیب هم محسوب می‌شدند که در مکاتب و دانشگاه‌ها و مراکز علمی و ادوار دولتی درگیری‌هایی با هم داشتند. با قدرت گرفتن آنها، مخصوصاً وزیر داخلهٔ وقت که عضو حزب خلق بود، دستگیری وسیع و گستردهٔ اعضای اسلامگرای رقیب آن ها در شهرهای مختلف افغانستان شروع شد.
در سال ۱۳۵۳ شهید ربانی و عده‌ای دیگر از فعالان اسلامگرا که تحت تعقیب حکومت داوود خان بودند از افغانستان خارج شده و به پاکستان فرار نمودند و در آنجا احزاب اسلامگرا و حکومت ذولفقار علی بوتو که روابط سردی با دولت افغانستان به خاطر مسئلهٔ پشتونستان داشت از آنها پذیرایی نموده و دست به تسلیح مهاجرین نهضت اسلامی زد تا آنها را برای بر اندازی حکومت داوود خان آماده بسازد. اما عده‌ای از رهبران نهضت اسلامی از جمله شهید ربانی مخالف جنگ مسلحانه علیه حکومت داوود بوده‌اند، و به خاطر نزدیکی بعضی از حلقه‌های نهضت اسلامی به دولت وقت پاکستان عناصر میانه رو تر مهاجرین که زیر فشار قرار می‌گیرند پاکستان را ترک می‌کنند و آقای ربانی در آن میان به عربستان سعودی می‌رود.
خط و مشی حزبی
حزب او یکی از قویترین احزاب سیاسی در پهلوی دیگر احزاب مخالف دولت افغانستان بود.
این حزب مشی معتدل داشته و به باور کارشناسان مسائل سیاسی افغانستان از آغاز تأسیس تحت تأثیر جنبش اخوان المسلمین مصر بوده‌است.
شهید ربانی تا پایان حکومت‌های تحت حمایه شوروی سابق همواره با آن حکومت‌ها درگیر و خواهان خروج نیروهای شوروی سابق از افغانستان و سپردن حکومت به مجاهدین افغان بود.
ریاست جمهوری
شهید ربانی پس از پیروزی مجاهدین و شکست دولت نجیب الله در ۲۸ ژوئن سال ۱۹۹۲ به عنوان دومین رئیس جمهور موقت پس از صبغت الله مجددی انتخاب شد و تعیین رئیس جمهور افغانستان به شورای اهل حل و عقد واگذار گردید که خود شهید ربانی آنرا تشکیل داده و عمدتاً متشکل از جمعیتی‌ها بود.
شورای حل و عقد نیز در ۳۰ دسامبر سال ۱۹۹۲ برهان الدین ربانی را به عنوان نخستین رئیس جمهور رسمی حکومت مجاهدین در افغانستان انتخاب نمود.
عقب‌نشینی از کابل
حکومت مجاهدین در ۲۶ سپتامبر ۱۹۹۶ کابل را که زیر حملات شدید قرار داشت به طالبان واگذار نمود. اما شهید ربانی که مقر حکومت را به مزار شریف انتقال داده بود هنوز به عنوان رئیس جمهور رسمی افغانستان شناخته می‌شد، هرچند به مرور زمان قلمروش را از داده می‌رفت و فقط بر ده درصد کشور حکومت داشت.
پایان ریاست جمهوری
با حمله آمریکا به افغانستان و شکست طالبان، حامد کرزی در اجلاس بن رئیس جمهور دولت موقت افغانستان شد. شهید برهان الدین ربانی در ۲۲ دسامبر سال ۲۰۰۱ طی مراسم رسمی حکومت را به اداره موقت افغانستان تحویل داد.
حمایت از کرزی
شهید ربانی در انتخابات ریاست جموری افغانستان از حامد کرزی یکی از نامزدان برای کسب مقام ریاست جمهوری افغانستان حمایت کرد. حامد کرزی در این انتخابات پیروز شد.
شهید ربانی در پارلمان
او در انتخابات پارلمانی افغانستان در سال 1384 خود را کاندید نمود و به‌عنوان اولین نماینده مردم ولایت بدخشان با بیشترین آراء عضویت پارلمان افغانستان را به دست آورد.
جبهه ملی
شهید ربانی در سال ۲۰۰۷ میلادی با جمعی از سران جهادی و احزاب کمونیستی سابق جبهه‌ای را تشکیل داد که به باور کارشناسان این جبهه بزرگترین جبهه سیاسی مهم در افغانستان است.
احمد ضیاء مسعود، همسر دختر برهان‌الدین ربانی معاون اول رئیس جمهور افغانستان و برادر احمدشاه مسعود، فرمانده نامدار آن کشور است.
شهادت
شهید برهان الدین ربانی در بیست و نهم سنبله ۱۳۹۰ در اثر یک انفجار انتحاری در برابر منزل خود در کابل به شهادت رسید. وی در سالروز تولد خود (۲۰ سپتامبر) و در آستانه ۷۱ سالگی به شهادت رسید.
فعالیت های فرهنگی
استاد شهید برهان‌الدین ربانی دردورانی که به حیث متعلم مکتب در فیض آباد به سر می‌برد از جمله همکاران فعال قلمی جریده جدید التأسیس "بدخشان" شمرده می‌شد و وقتی به کابل آمد این سلسله را ادامه داد و نوشته‌ها و ترجمه‌های او در مطبوعات کابل به ویژه در مجلات "الفلاح" "پیام حق" "ژوندون" "لمر" "عرفان" وبرخی دیگراز نشرات افغانستان به چاپ می‌رسید.
از کارهای مهم و برجسته استاد در عرصه فرهنگ کشور، مدیریت مجله نهایت وزین "شرعیات" ارگان نشراتی دانشکده شرعیات دانشگاه کابل بود که با قطع بزرگ و معیاری در سال ١٣۴٩ هش به نشر آغاز کرد و استاد مدیریت مسؤل آن را بر عهده داشت.
قابل یادآوری است که مجله "شرعیات" با نشر مقالات و پژوهش های علمی و اندیشه‌های ناب دینی به زبان‌های دری و پشتو و عربی به چاپ می‌رسید و تا زمانی که استاد مدیرت مسؤل آن را به عهده داشت، از جمله مجله‌های وزین و با اعتباری در میان خانواده مطبوعات کشور به شمار می‌رفت و استاد ربانی تا زمانی که (سال ١٣۵٠ هش) به یک سفر علمی و تحقیقاتی طولانی عازم ترکیه شد، مسؤلیت مجله شرعیات را به دوش داشتند.
آثار و تألیفات استاد:
از استاد شهید ربانی در دوران عمر پربار فرهنگی و سیاسی‌شان صدها مقاله، طرزالعمل و خطابه به یادگار مانده است که اکثر‌شان به صورت پراگنده در نشرات برون مرزی به چاپ رسیده اند ولی هستند تعداد کثیری که تا هنوز اقبال چاپ نیافته ودر آرشیف‌های فرهنگی و سیاسی معتبر جهان محفوظ می‌باشند. رساله‌ها و کتبی که به چاپ رسیده عبارت انداز:
آثار و تألیفات:
١) محمد نخستین مربی و آموزگار بشریت؛
٢) درسایه‌های قرآن؛
٣) تشریح عقاید معتزلی ها
۴) تئوری سیاسی اسلام (بزبان عربی)
۵) داؤدخان در گذشته ننگین، حاضر جنایت بار و مستقبل هولناک، چاپ سال ١٣۵۵هش
٦) کودتای ٢٦ سرطان و سیمای زعامت داؤدخان ؛ چاپ سال (١٣۵٦هش)؛
٧) چه نوع مبارزه؟؛
٨) استقلالیت انقلاب؛
٩) اسلام و کمونیزم؛
١٠) خلفای راشد؛
١١) از تربیت یافتگان مکتب اسلام (معرفی چند تن از صحابه پیامبر اکرم صلی الله علیه وسلم)؛
١٢) هشتمین بهار خونین کشور؛
١٣) پیام به فرماندهان جهاد؛
١۴) آزمون جهاد (مجموعه چند خطابه)؛
١۵) کرملن در تلاش شاه مخلوع، چاپ سال (١٣۵٨هش)
جناب استاد به مثابه رهبر بزرگترین سازمان جهادی (جمعیت اسلامی افغانستان) در زمان تجاوز ارتش سرخ به کشور، از چهره‌های سیاسی و فعال و مهم دوران جهاد و مقاومت به شمار می‌رود که سفرها و دیدارهایش با زعمای جهان به ویژه سفر مشهور و تاریخی او در عهد گورباچوف به مسکو، از مهمترین رویدادها در بعد سیاسی جهاد به شمار می رود.
تأسیس ده ها نهاد فرهنگی و ده ها نشریه و مجله و چاپ ده ها عنوان کتاب که سازمان او تحت رهبری او به چاپ رسانیده است، ناشی از فرهنگ دوستی و فرهنگ گستری او در برون مرزها به خصوص جهان اسلام و کشورهای همجوار میباشد که بدون شک هیچ دانشمند و فرهنگی ای از آن چشم پوشی کرده نمی تواند.
تأسیس نخستین دانشگاه دخترانه در کشور به نام "امهات المؤمنین" و دانشگاه پسرانه به نام "عبدالله بن مسعود" و دانشگاه حربی "حضرت علی کرم الله وجهه" و تأسیس ده ها لیسه دخترانه و پسرانه در شرایط توانفرسای هجرت، دال بر فرهنگ شایستگی و فرهنگ گستری استاد است که در هجرت و حضر آن را فراموش نکرده استعداد صدها هموطن مان را به نور دانش و فرهنگ روشن ساخته اند.
جناب استاد شهید برهان‌الدین ربانی مصروف نگارش و تألیف بزرگترین اثر دوران جهاد برحق افغانستان زیر نام زندگی سیاسی چهل و چند ساله خود بود.
منبع : خبرگزارث صدای افغان(آوا) - کابل
